صورت علمیهصورت در لغت به معنی شکل و نوع است و در اصطلاح فیلسوفان در مقابل ماده بوده و چیزی است که شیء، مطلقا توسط آن متمایز می‌شود. اگر شیئ خارجی باشد، صورت آن خارجی می‌شود و اگر ذهنی باشد صورت آن نیز ذهنی می‌شود. [۱]
صلبیا، جمیل، فرهنگ فلسفی، ص۴۲۸، ترجمه منوچهر صالحی دره بیدی، تهران، حکمت، ۱۳۸۱ش، چ دوم.
۱ - تعریفصورت علمیه به بقایای احساس در نفس، پس از زوال موثر خارجی و یا به بازگشت احساسات به ذهن پس از غیاب اشیاء موثر در ذهن گفته می‌شود. ابن سینا در نجات می‌گوید: صورت چیزی است که نفس باطنی و حس ظاهری آنرا با هم درک می‌کنند اما اول حس ظاهر آن را درک می‌کند و سپس آنرا به نفس تحویل می‌دهد. [۲]
صلبیا، جمیل، فرهنگ فلسفی، ص۴۲۸.
پس مراد از صورت ذهنیه و عقلیه، موجودی است ذهنی و عقلی که بدان صور علمی نیز می‌گویند. [۳]
سجادی، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، ج۳، ص۱۵۶_ ۱۵۷، تهران، نشر شرکت مولفان و مترجمان ایران، ۱۳۶۲ش، جاول.
صور علمی واقعیت و هویتش عین علومیتش است و این چنین نیست که ذات و هویتی جداگانه داشته باشد و آنگاه وصف معلومیت عارض بر آن گردد و به همین جهت معلوم بالذات نامیده شده است؛ زیرا معلومیت عین ذات و هویت او است ولی شیئ خارجی هویتش عین معلومیتش نیست بلکه عنوان معلومیت عارض او می‌گردد و آن هم عرض مجازی نه حقیقی؛ زیرا از نظر ماهیت با صورت علمی متحد است البته از آن جهت که صورت علمی حکایت کننده خارج است نه از آن جهت که صفت نفس است؛ زیرا از آن نظر که صفت نفس است داخل در مقوله کیف است ولی از آن جهت که با خارج مقایسه می‌شود به حمل شایع مندرج در هیچ مقوله‌ای نیست. هر چند به حمل اولی با ماهیت شیء خارجی متحد است. [۴]
گلپایگانی، علی، ایضاح الحکمه، ج۲، ص۹۳۲، قم، نشر اشراق، ۱۳۷۴ش، چ اول.
۲ - خصوصیات صورت علمیه۱. نفس در پرتو صور علمیه تکامل جوهر پیدا می‌کند. همان گونه که ماده جسمانی در پرتو صور نوعیه مادی تکامل پیدا می‌کند. بدین صورت که نفس در آغاز فاقد هرگونه تعقل بالفعل است و به تدریج صور عقلیه بر او افاضه می‌شود و هویت نفس عین آن صور عقلیه می‌شود. [۵]
ملاصدرا شیرازی، صدر الدین محمد، الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه، ج۳، ص۳۳۰ ۳۳۱، قم، نشر مصطفوی، ۱۳۶۸ش، چ دوم.
۲. صورت علمی معلوم به علم حضوری است؛ یعنی مفهوم و ماهیت آن که در ذهن موجود گردیده است به خودی خود و نه به واسطه مفهوم دیگری برای نفس معلوم می‌باشد؛ زیرا در غیر این صورت تسلسل مفاهیم غیر متناهی در مورد یک معلوم لازم می‌آید که امری محال است. [۶]
گلپایگانی، علی، ایضاح الحکمه، ج۲، ص۴۴۱_ ۴۴۲.
ا. صور علمیه مجرد از ماده و قوه می‌باشند؛ زیرا به واسطه معلوم بودنشان دارای فعلیتی هستند که هیچ قوه و امر بالقوه‌ای در آن نیست و نشانه اش این است که ما وجدانا درمی یابیم که هیچ صورتی بر صورت دیگر برتری ندارد و تغییر در صور راه ندارد. [۷]
فیاضی، غلامرضا، تعلیقات فیاضی بر نهایه الحکمه، ج۲، ص۹۳۲، قم، موسسه امام خمینی، ۱۳۸۲ش.
بر فرض تغییر در آن مستلزم این است که صورت جدید با صورت سابق تباین داشته باشد و صورت علمی عین فعلیت و در اوج فعلیت است. در حالی که اگر مادی بود می‌توانست تغییر بکند.ب. اگر مادی بود خواص امور مادی مانند انقسام خارجی یا زمان و مکان را هم باید می‌داشت ولی که علم از آن جهت که علم است، نصف و ثلث و ربع نمی‌شود در حالی که اگر در ماده جسمانی قرار داشت قابل تقسیم خارجی می‌بود. در زمان نیز قرار نمی‌گیرد و دلیل بر این مطلب نیز این است که تعقل حادثه جزیی که واقع در مکان و زمان معین است، در هر مکان و زمان دیگری نیز با حفظ همان خصوصیات ممکن است در حالی که اگر زمانی بود به واسطه تغییر در زمان تعقل، آن نیز باید تغییر می‌کرد. ۳ - صورت علمیه در نگاه عرفابه اعتقاد امام خمینی اعیان ثابته صور علمیه در علم الهی محسوب می‌شوند که عین ذات و به ازلیت ذات، ازلی هستند. ظهور اعیان ثابته در حضرت علمیه به‌واسطه تجلی حق‌تعالی به فیض اقدس است؛ یعنی به‌واسطه این فیض اسماء و صفات الهی و به‌تبع آن اعیان ثابته ظهور می‌یابند و در مرحله بعد، تجلی حق‌تعالی به فیض مقدس سبب ظهور اعیان خارجی و تحققشان در خارج می‌شود. بنابراین برای حق‌تعالی دو تجلی است که با تجلی نخست در حضرت علمیه اسما و صفات و به‌تبع آن اعیان ثابته محقق می‌شوند و با تجلی دوم اعیان خارجی ظهور می‌یابند. از دیدگاه ایشان تحقق اعیان ثابته به‌واسطه طلب ظهور مفاتیح غیب (وَ عِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَیْبِ لاَ یَعْلَمُهَا اِلاَّ هُوَ) از هویت غیبی برای ظهور فیض اقدس در صور علمیه است که منشا آن حب ذاتی غیبی است. [۱۲]
خمینی، روح‌الله، تعلیقات علی شرح الفصوص الحکم و مصباح الانس، ص۲۴، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۰ قمری.
این محبت الهی به شهادت «کنت کنزاً مخفیاً و احببت ان اعرف» اقتضا کرده تا حق‌تعالی در حضرت اسما و عوالم غیب و شهود، ظهور یابد بنابراین به‌واسطه تجلی به فیض اقدس، صور اسمای الهی در حضرت علمیه تحقق پیدا می‌کند و تعین اسمی می‌یابد. نخستین اسمی که به تجلی احدیت و فیض اقدس در حضرت علمیه و صور علمیه ظهور می‌یابد، اسم جامع است و صورت آن عین ثابت انسان کامل و حقیقت محمدیه (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است و سایر موجودات مظاهر کلی و جزئی این حقایق و رقایق هستند. امام خمینی معتقد است مرتبه اعیان ثابته از جهت هستی‌شناختی پس از اسمای الهی است و خود اسماء نیز پس از مرتبه ذات، در حضرت علمیه قرار دارند. اعیان ثابته که از لوازم و صور اسماء شمرده می‌شوند، در رتبه بعد ظاهر می‌شوند و این تکثر در صورت علمیه اعتباری است. به عقیده ایشان اعیان ثابته به سبب آنکه تعینات اسماء هستند، متحد با آنها و متحد با ذات حق‌تعالی می‌باشند و این اعیان به‌واسطه علم ذات به ذات که در مرتبه ذات است، محقق می‌شوند. امام خمینی اعیان ثابته در حضرت علمیه را به جیوه در آینه تشبیه کرده است که خود دیده نمی‌شود، ولی سبب ظهور اسمای دیگر است؛ زیرا اعیان ثابته در مقایسه با اسماء و صفات حجب ظلمانی‌اند و ظهور و بروزی در خارج ندارند، این اعیان به اعتبار این ظلمت، حجاب‌های ظلمانی محسوب می‌شوند، اما چون سبب کاسته‌شدن از شدت نور حق شده و سبب رؤیت آن می‌گردند، موجب ظهور حق‌اند. [۱۶]
خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۱۴۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۴ - پانویس۵ - منبع• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «صورت علمیه». • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. |